Ἡ ἐξέταση τῆς συνειδήσεως

Ἁγίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου,

Γιὰ τὴν ἐξέταση τῆς συνειδήσεως σκέψου τρία πράγματα: τὰ σφάλματα τῆς κάθε μέρας, τὴν αἰτία τῶν σφαλμάτων αὐτῶν καὶ τὴν στενοκαρδία καὶ προθυμία ποὺ ἔχεις νὰ τὰ πολεμήσεις καὶ νὰ ἀποκτήσεις τὶς ἀντίθετές τους ἀρετές. Γιὰ τὴν αἰτία αὐτῶν ἀνάγκασε τὸν ἑαυτό σου νὰ τὴν πολεμήσεις, νὰ τὴν κατατροπώσεις καὶ νὰ τὴν ρίξεις στὴ γῆ.

Γιὰ τὴν προθυμία ποὺ χρειάζεται νὰ κάνεις αὐτὸ καὶ νὰ ἀποκτήσεις τὶς ἀρετές, δυνάμωσε τὴν θέλησή σου μὲ τὴν ἀπιστία τοῦ ἑαυτοῦ σου, δηλαδὴ μὲ τὸ νὰ μὴν ἔχεις καθόλου θάρρος στὸν ἑαυτό σου, μὲ τὴν ἐλπίδα καὶ τὸ θάρρος στὸν Θεό, μὲ τὴν προσευχὴ καὶ μὲ τὸ μίσος τῶν πράξεων τῆς κακίας καὶ μὲ τὴν ἐπιθυμία τῶν πράξεων τῆς ἀντίστοιχης ἀρετῆς.

Φρόντισε, ἀδελφέ, πάντοτε σὲ κάθε σου λογισμό, λόγο καὶ ἔργο νὰ ἔχεις συνείδηση ἀκατάγνωστη, δηλαδὴ νὰ μὴ σὲ κατηγορεῖ καὶ νὰ μὴ σὲ τύπτει γιὰ κάποιο πράγμα. Διότι ὅποιος ἐξετάζει στὸ βάθος τὴν ὀρθὴ καὶ ἁγία συνείδηση, δὲν μπορεῖ νὰ σφάλλει ποτέ, ἢ ἂν σφάλλει, νὰ μὴν διορθωθεῖ. Διότι ἡ συνείδηση εἶναι ὁ φυσικὸς νόμος ποὺ ἔδωσε ὁ Θεὸς στὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων γιὰ νὰ τοὺς ὁδηγεῖ πάντοτε σὰν λυχνάρι σὲ ὅλα τὰ καλά. Ὅπως εἶπε καὶ ὁ ἅγιος Νεῖλος: «Νὰ χρησιμοποιήσεις τὴν συνείδησή σου ὡς λυχνάρι γιὰ τὶς πράξεις σου». Καὶ ὁ Ἀπόστολος εἶπε ὅτι «οἱ ἐντολὲς τοῦ νόμου τοῦ Θεοῦ εἶναι γραμμένες μέσα στὶς καρδιὲς» (Ρωμ. 2, 15).

Ἀπέναντι τεσσάρων πραγμάτων εἶσαι ὑποχρεωμένος νὰ διατηρεῖς τὴ συνείδησή σου ἀκατηγόρητη: ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ, ἀπέναντι τοῦ ἑαυτοῦ σου, πρὸς τὸν πλησίον σου καὶ πρὸς ἄλλα πράγματα. Ὅσον ἀφορᾶ τὸν Θεὸ πρέπει νὰ τὴν ἐξετάζεις, ἂν φύλαξες ὅλα ἐκεῖνα ποὺ εἶσαι ὑποχρεωμένος νὰ διαφυλάττεις ἀπέναντί του. Δηλαδὴ ἂν διαφυλάττεις ὅλες του τὶς ἐντολὲς καὶ τὶς πιὸ ἀσήμαντες· καὶ ἂν τὸν ἀγάπησες καὶ τὸν ὑπηρέτησες μὲ ὅλη σου τὴν ψυχὴ καὶ εἶσαι ἕτοιμος νὰ πεθάνεις γι’ αὐτόν, ὅπως εἶσαι ὑποχρεωμένος. Καὶ ἂν δὲν τὰ διαφύλαξες, φρόντισε στὸ ἑξῆς νὰ τὰ διαφυλάξεις.

Ὡς πρὸς τὸν ἑαυτό σου θὰ διαφυλάξεις ἀκατηγόρητη τὴ συνείδησή σου, ἂν δὲν ἀδιαφορεῖς, ἀλλὰ κάνεις ὅλο ἐκεῖνο τὸ χρέος ποὺ πρέπει καὶ εἶσαι ὑποχρεωμένος καὶ εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν δύναμή σου, τόσο πρὸς τὸν Θεό, ὅσο καὶ πρὸς τὸν πλησίον καὶ πρὸς τὰ ἄλλα πράγματα. Καὶ ἐκτὸς ἀπὸ αὐτά, ἂν δὲν πέφτεις σὲ ὑπερβολὲς καὶ ἐλλείψεις, καταστρέφοντας παράκαιρα τὴν ὑγεία σου καὶ τὴ ζωή σου καὶ τὶς σωματικές σου δυνάμεις μὲ ὑπερβολικὴ καὶ ἀκανόνιστη ἄσκηση καὶ δὲν ἀποδίδεις στὸ σῶμα τὸ δίκαιο μέτρο, φροντίζοντας γιὰ τὴ σύσταση καὶ συντήρησή του. Γιατί καὶ αὐτὸ εἶναι ἀντίθετο στὴ συνείδηση καὶ στὸν ὀρθὸ λόγο.

Ἀπέναντι τοῦ πλησίον θὰ φυλάξεις καθαρὴ τὴ συνείδησή σου, ἂν δὲν κάνεις κάτι ποὺ εἶναι ἀντίθετο στὴν ἀγάπη ποὺ χρωστᾶς ἀπέναντί του, ἀποδίνοντας στοὺς μεγαλύτερους σου καὶ ὁμοίους σου καὶ κατώτερους σου ἐκεῖνο ποὺ πρέπει στὸν καθένα, σύμφωνα μὲ τὸν βαθμὸ καὶ τὸ ἐπάγγελμα καὶ προσέχοντας νὰ μὴ τοὺς σκανδαλίζεις εἴτε μὲ λόγο, εἴτε μὲ ἔργο, εἴτε μὲ σχῆμα καὶ μὲ νεῦμα, ὅπως λέγει ὁ Ἀπόστολος: «Αὐτὸ προσέξτε, νὰ μὴ βάζετε πρόσκομμα ἢ ἐμπόδιο στὸν ἀδελφὸ» (Ρωμ. 14, 13) καὶ τὸ τοῦ Σολομῶντος: «Νὰ σκέφτεσαι σωστὰ ἐνώπιον Κυρίου καὶ ἀνθρώπων» (Παρ. 3, 4).

Ἀλλὰ κι ἄν σοῦ τύχουν μερικὰ πράγματα τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι σύμφωνα μὲ τὴν ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ ἐπιτρέπονται καὶ βρίσκονται στὴ δική σου τὴν κρίσι, γι’ αὐτὰ τὰ πράγματα λέγω, ἂν πληροφορεῖται ἡ συνείδησή σου ὅτι τάχα εἶσαι δυνατὸς καὶ μπορεῖς νὰ τὰ φυλάξεις ἢ ὄχι, σκανδαλίζεται ὅμως ἡ συνείδηση τοῦ ἀδελφοῦ σου ποὺ εἶναι ἀδύνατος, εἶσαι ὑποχρεωμένος καὶ ἀπὸ αὐτὰ νὰ μὴ δώσεις ἀφορμὴ σκανδάλου, ἀλλὰ νὰ ἀναπαύσεις τὴ συνείδηση ἐκείνου: «Μὴν τρῶτε τὸ εἰδωλόθυτο (λέγει ὁ ἀπ. Παῦλος) γιὰ ἐκεῖνον ποὺ σᾶς εἰδοποίησε καὶ γιὰ τὴ συνείδηση…». Συνείδηση ὅμως λέγω ὄχι τὴ δική του, ἀλλὰ τὴ συνείδηση τοῦ ἄλλου: «Γιατί νὰ ρυθμίζεται ἡ ἐλευθερία μου ἀπὸ ἄλλη συνείδηση;» (Α΄ Κορ. 10, 28). Σὲ ὅσα ὅμως πράγματα εἶναι ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ καὶ σκανδαλίζεται ἡ συνείδηση τοῦ ἄλλου, τότε πρέπει ἐσὺ νὰ καταφρονεῖς τὴ συνείδηση ἐκείνου καὶ νὰ μὴν παραβαίνεις τὴν ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ, ὅπως λέγει ὁ Μέγας Βασίλειος.

Ἀπέναντι τῶν ἄλλων πραγμάτων θὰ ἔχεις τὴ συνείδησή σου ἀκατηγόρητη, ἂν ἔχεις δίκαιο μέτρο καὶ δὲν χρησιμοποιεῖς ὑπερβολὲς καὶ ἐλλείψεις, τόσο στὰ φαγητὰ καὶ ποτά, ὅσο καὶ στὰ ἐνδύματα καὶ χρήματα καὶ στὴν περιουσία. Διότι πράγμα παρὰ συνείδηση ὑπολογίζεται ὄχι μόνον τὸ νὰ καταφρονεῖ κανεὶς καὶ νὰ ἀφήνει νὰ καταστρέφονται τὰ εὐτελῆ φαγητὰ καὶ ἐνδύματα ἢ τὰ χρήματα καὶ τὰ περιουσιακά του στοιχεῖα, μὲ τὰ ὁποῖα μπορεῖ νὰ ἐξυπηρετήσει τὶς σωματικές του ἀνάγκες, ἀλλὰ καὶ νὰ θέλει καὶ νὰ ζητᾶ τρυφηλὰ φαγητά, μαλακὰ φορέματα καὶ χρήματα καὶ περιουσιακὰ στοιχεῖα ποὺ δὲν εἶναι ἀπαραίτητα γιὰ τὴν ἐξυπηρέτησή του.

Καὶ γιὰ νὰ μιλήσουμε γενικά, κάθε πράγμα ποὺ εἶναι ἔξω ἀπὸ τὴν ὀρθὴ λογική, λέγεται παρὰ συνείδηση. Γι’ αὐτὸ καὶ σὺ ἀδελφέ, γιὰ κάθε τί ποὺ πρόκειται νὰ κάνεις μικρὸ ἢ μεγάλο, πρῶτα νὰ συμβουλεύεσαι τὴν συνείδησή σου καὶ νὰ τὴν ἐξετάζεις ὄχι ὅμως μὲ ἀμέλεια καὶ ἐπιφανειακά, ἀλλὰ στὸ βάθος καὶ μὲ πολλὴ φροντίδα καὶ ἀκρίβεια. Διότι ὅπως τὰ πηγάδια, ὅσο σκάβονται καὶ ἐξαντλοῦνται, τόσο καλύτερο καὶ γλυκύτερο νερὸ βγάζουν, ἔτσι καὶ ἡ συνείδηση, ὅσο περισσότερο ἐξετάζεται καὶ ξεσκεπάζεται ἀπὸ τὰ πάθη μὲ τὰ ὁποῖα εἶναι σκεπασμένη, τόσο καλύτερα μᾶς διδάσκει τί πρέπει νὰ κάνουμε.

Ἐπειδὴ ὅμως ὑπάρχουν καὶ διάφορες συνειδήσεις, ὄχι δηλαδὴ μόνον καλὲς καὶ καθαρές, ἀλλὰ καὶ καυτηριασμένες, ὅπως λέγει ὁ Παῦλος, δηλαδὴ πονηρὲς καὶ ἀναίσθητες καὶ μολυσμένες ἀπὸ τὰ πάθη, καὶ στὴ συνέχεια, ἐξαιτίας τῆς ἀναισθησίας ἢ τοῦ μολυσμοῦ τους, ἢ καὶ διότι δὲν ἐξετάζονται μὲ πολλὴ φροντίδα, δὲν διδάσκουν πάντοτε σωστὰ καὶ καλά, γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ σωστὸ εἶναι νὰ μὴν ἐμπιστεύεσαι πάντοτε μόνο στὴ συνείδησή σου, ἀλλὰ ὅσα αὐτή σοῦ συμβουλεύει νὰ τὰ συγκρίνεις, ἂν εἶναι σύμφωνα μὲ ἐκεῖνα ποὺ διδάσκει ἡ Ἁγία Γραφὴ ἢ καὶ νὰ τὰ φανερώνεις στοὺς Πνευματικούς, ἂν εἶναι σωστά, γιὰ νὰ μὴν πλανηθεῖς.

Πρόσθεσα τὸ «ἢ διότι δὲν ἐξετάζονται οἱ συνειδήσεις μὲ τόση ἐπιμέλεια», διότι ἡ συνείδηση τοῦ ἀνθρώπου ὅσο κι ἂν εἶναι ἐμπαθὴς καὶ πονηρὴ καὶ ἀναίσθητη, ὅταν ὅμως ἐξετάζεται μὲ ἀκρίβεια καὶ ἐπιμέλεια, δὲν σταματάει πάντοτε νὰ ἐλέγχει καὶ νὰ τύπτει καὶ νὰ κατηγορεῖ τὸν ἄνθρωπο, ὅτι ἁμαρτάνει καὶ ὅτι πρόκειται νὰ κολασθεῖ διὰ τὶς ἁμαρτίες του, ἂν δὲν μετανοήσει. Γιατί αὐτὴ βάλθηκε μέσα μας ἀπὸ τὸν Θεὸ ὡς ἀντίδικος, σύμφωνα μὲ τὸ εὐαγγελικὸ ποὺ λέγει: «Νὰ συμβιβαστεῖς γρήγορα μὲ τὸν ἀντίδικό σου» (Ματθ. 5, 25): καὶ ἀψευδέστατος μάρτυρας, σύμφωνα μὲ τό·«Σὲ αὐτὸ συμφωνεῖ καὶ ἡ συνείδησή τους» (Ρωμ. 2, 15): καὶ συγχρόνως εἶναι κριτὴς ἀπαραλόγιστος καὶ πάρα πολὺ δίκαιος καὶ πολὺ αὐστηρὸς καὶ λόγος ὀρθός: γι’ αὐτὸ καὶ δὲν μπορεῖ νὰ σιωπήσει.

Ἀλλὰ ὁ ἄνθρωπος ὅταν κυριευθεῖ ἀπὸ τὰ πάθη καὶ θέλει νὰ κάμνει τὶς ἐπιθυμίες του χωρὶς κανένα χαλινάρι, ὅπως παρακούει καὶ παραβαίνει τὸ νόμο τοῦ Θεοῦ, ἔτσι παρακούει καὶ παραβαίνει καὶ τοὺς ἐλέγχους τῆς ἁγίας συνειδήσεως. Καὶ γιὰ νὰ μὴν ἐλέγχεται πλέον ἀπὸ αὐτὴν σὰν κάποιος ἄλλος Ἡρώδης κόβει τὴν κεφαλὴ τοῦ Ἰωάννου, δηλαδὴ δὲν ὑπολογίζει τὴν συνείδησή του καὶ παίρνει τὴν ἀπόφαση νὰ κολασθεῖ. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Σολομώντας γνωρίζοντας αὐτὸ δὲν εἶπε ὅτι ἡ συνείδηση ὅταν ἐξετάζεται καλὰ δὲν ἐλέγχει τὸν ἁμαρτωλό, ἀλλὰ ὅταν ὁ ἁμαρτωλὸς φθάσει στὸ ἀποκορύφωμα τῶν κακῶν, καταφρονεῖ: «Ὅταν ὁ ἀσεβὴς φθάσει στὸ ἀποκορύφωμα τῶν κακῶν, τότε καταφρονεῖ» (Παρ. 18, 3).

Ἀκόμη σὲ συμβουλεύω καὶ ἕνα ἄλλο πράγμα ποὺ ἀξίζει νὰ τὸ πληροφορηθεῖς: Δηλαδὴ ποτὲ νὰ μὴν ἐμπιστεύεσαι στὴ συνείδησή σου, ἂν αὐτὴ καμιὰ φορά δὲν σὲ κατηγορεῖ γιὰ κάποια ὑπόθεσή σου, διότι λέγεται συνείδηση γιὰ ἐκεῖνα μόνο ποὺ ξέρουμε καὶ ὄχι γιὰ ἐκεῖνα ποὺ δὲν γνωρίζουμε. Ἐπειδὴ σύμφωνα μὲ τὸν Προφήτη Ἱερεμία «ἡ καρδιὰ εἶναι πιὸ βαθειὰ ἀπὸ ὅλα τὰ πράγματα» (17, 9), καὶ μέσα σὲ αὐτὴν βρίσκονται κρυμμένα πολλὰ λεπτὰ πάθη, τὰ ὁποῖα καθόλου δὲν τὰ γνωρίζει ἐκεῖνος ποὺ τὰ ἔχει, καὶ ἀπὸ τὰ ὁποῖα παρακαλεῖ ὁ Δαβὶδ νὰ καθαρισθεῖ λέγοντας «καθάρισε μὲ ἀπὸ τὰ κρυφὰ πάθη» (Ψαλμ. 18, 13)· γι’ αὐτὸ καὶ σὺ νὰ πιστεύεις ὅτι ἡ καρδιά σου δὲν εἶναι ποτὲ καθαρὴ ἀπὸ τὰ κρυπτὰ καὶ λεπτὰ πάθη, τὰ ὁποῖα εἶναι γνωστὰ μόνο στὸν Θεὸ ποὺ ἐξετάζει μόνος τὶς καρδιές, ὅπως λέγει ὁ Σολομώντας: «Ἐσὺ ἐντελῶς μόνος γνωρίζεις τὴν καρδιὰ ὅλων τῶν ἀνθρώπων» (Γ΄ Βασ. 8, 39). Καὶ νὰ ἔχεις ὡς σίγουρο ἐκεῖνο ποὺ λέγει ὁ Ἰωάννης ὅτι, δηλαδή, ὁ Θεὸς εἶναι μεγαλύτερος ἀπὸ τὴν συνείδηση τῆς καρδιᾶς μας: «Ὁ Θεὸς εἶναι ἀνώτερος ἀπὸ τὴν συνείδησή μας καὶ τὰ γνωρίζει ὅλα» (Α΄ Ἰω. 3, 20).

Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ ἀπόστολος Παῦλος γνωρίζοντας αὐτὸ ἔλεγε, ὅτι δὲν γνωρίζει νὰ τὸν ἐλέγχει γιὰ κανένα πράγμα ἡ συνείδησή του, ἀλλὰ πάλι ἐξαιτίας αὐτοῦ δὲν νομίζει ὅτι εἶναι δίκαιος ἐνώπιόν τοῦ Θεοῦ: «Δὲν μὲ κατηγορεῖ γιὰ τίποτε ἡ συνείδησή μου, ἀλλὰ αὐτὸ δὲν μὲ ἀποδεικνύει ὅτι πραγματικὰ εἶμαι ἀθῶος» (Α΄ Κορ. 4, 4).

Καὶ ὅσα καλὰ ἔργα καὶ ὅσες νίκες ἔχεις κατορθώσει, ἂς τὶς θεωρεῖς ὕποπτες. Αὐτὰ σὲ συμβουλεύω νὰ μὴ τὰ σκέπτεσαι πολὺ μὲ τὴ συνείδησή σου, διότι ὑπάρχει κάποιος κίνδυνος κρυφῆς κενοδοξίας καὶ ὑπερηφάνειας. Ἔτσι ἀφήνοντας πίσω ὅλα αὐτὰ καὶ ρίχνοντάς τα στὴν εὐσπλαχνία τοῦ Θεοῦ, ὅποια καὶ ἂν εἶναι, ὁδήγησε τὸ λογισμό σου μπροστὰ στὸ δρόμο πού σοῦ ἀπομένει γιὰ τὴν ἡμέρα ἐκείνη.

Μετὰ ἀπὸ αὐτά, ὅταν τελειώσει ἡ μέρα ἐκείνη, ἐξέτασε τὸν ἑαυτό σου, ἂν χρησιμοποίησες καλὰ ὅσα σοῦ ἔτυχαν. Καὶ γιὰ ὅσα ἔσφαλες, νὰ μετανοήσεις καὶ νὰ ζητήσεις ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ σὲ συγχωρέσει καὶ στὸ ἑξῆς προσπάθησε νὰ διορθωθεῖς. Κατόπιν εὐχαρίστησέ τον γιὰ τὶς χάρες καὶ τὶς εὐεργεσίες πού σοῦ χάρισε τὴν ἡμέρα ἐκείνη. Ἀναγνώρισέ τον ὡς Ποιητὴ κάθε ἀγαθοῦ, καὶ περισσότερο εὐχαρίστησέτον διότι σὲ γλύτωσε ἀπὸ τόσους ἐχθροὺς φανεροὺς καὶ μάλιστα ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ δὲν φανερώνονται. Διότι σοῦ ἔδωσε καλοὺς λογισμοὺς καὶ ἀφορμὲς γιὰ τὴν ἀρετὴ καὶ γιὰ κάθε ἄλλη εὐεργεσία ποὺ δὲν γνωρίζεις ἐσύ.

 «Ἀόρατος πόλεμος».

Ἔκδ. Συνοδίας Σπυρίδωνος Ἱερομονάχου, Ν. Σκήτη – Ἄγ. Ὅρος)